Hope Edelman - Zonder moeder: een boek over dochters

In 1981 verloor Hope Edelman haar moeder aan borstkanker. Ze was toen 17 jaar. Twaalf jaar later tekent ze haar ervaringen op, verrijkt met die van ruim 200 andere vrouwen die op jonge leeftijd hun moeder verloren: moeders die gestorven of vertrokken zijn.

Het eerste deel van het boek heet "Verlies". Hierin beschrijft Edelman het rouwproces van een vrouw die jong haar moeder verliest als een een meer cyclische dan rechte beweging. De verschillende stadia - ontkenning, woede, onderhandelen, desorganisatie en acceptatie - komen steeds opnieuw terug. En hoewel de intensiteit van het rouwen in de tijd minder wordt (zowel in frequentie als intensiteit), blijf je haar missen. Steeds als er een nieuwe levensfase aanbreekt, of door bepaalde gebeurtenissen word je opnieuw geconfronteerd met het verlies. Kinderen blijken hun verdriet in kleine brokjes op te delen, afgewisseld door langere periodes van schijnbare onaangenaamheid. Vaak beginnen kinderen pas geruime tijd na het verlies van hun moeder echt te rouwen (een half jaar of langer).

Edelman bespreekt uitgebreid wat het verliezen van een moeder voor een dochter op verschillende momenten van haar jonge leven betekent. Een kind dat haar moeder verliest als ze een kleuter is krijgt met andere problemen te maken dan een puber die haar moeder verliest. Zo zal een wat ouder kind (maar nog wel voor de pubertijd) praten over het verlies veelal vermijden, terwijl het pubermeisje er graag en veel met haar vriendinnen over zal willen praten (en daarin vervolgens teleurgesteld zal raken omdat die vriendinnen slechts zelden in staat zijn de omvang van het verlies te kunnen bevatten en daarmee onvoldoende steun kunnen bieden).

Vervolgens gaat Edelman in op de verschillende manieren waarop meisje hun moeder kunt verliezen en welke gevolgen elk van die manieren hebben op hun ontwikkeling. Achtereenvolgens komen het lange ziekbed (waarbij gevoelens van angst, woede en hulpeloosheid bij het zichtbaar naderend afscheid hand in hand gaan met het vooraf treuren), de plotselinge dood (waarbij letterlijk alle zekerheden in één klap verdwijnen) en het vertrek van de moeder (de situatie waarin moeder en dochter al dan niet vrijwillig maar wel definitief van elkaar worden gescheiden) aan bod.

Daarna bespreekt Edelman de invloed van (persoonlijkheid)kenmerken op het rouwproces. Zo hebben individuele geaardheid (kun je uit jezelf al beter of minder goed omgaan met verlies?), het vroege hechtingspatroon (in dit geval de mate van hechting met de moeder), het gevoel van machteloosheid dan wel het gevoel dat je kunt handelen naar de dood van je moeder, en de mate waarin je in staat bent en/of gesteld bent te rouwen bepalen voor een groot of je als kind het verlies van je moeder kunt verwerken.

Een interessant fenomeen waaraan Edelman in dit deel van het boek aandacht besteedt, is dat van de negatieve projectie: mensen die op jonge leeftijd een groot verlies voor hun kiezen hebben gekregen, zien de toekomst vaak met de nodige angstvisioenen tegemoet. Ze hebben immers al eens iemand verloren, en zijn daarom vaak extreem angstig om hun eigen veiligheid en gezondheid en die van de mensen om zich heen.

Het tweede deel van het boek behandelt alle gevolgen van het sterven voor het gezin. Volgens Edelman zijn er verschillende manieren waarop de overblijvende ouder met het verlies van (in dit geval omdat het een boek over gestorven moeders gaat) hun vrouw om kan gaan.
1. niets-aan-de-hand-manier: de manier van stilzwijgen en vemijdingsgedrag, geen emoties, vooral doorgaan. Vaak krijgen deze partners heel snel een nieuwe relatie.
2. hulpeloosheid: de overgebleven partner zinkt weg in het grote niets van apathie, wanhoop en somberheid, weet niet hoe een leven te leven zonder zijn (in het boek gaat het alleen over heterostellen) gestorven vrouw. leunt enorm op de kinderen.
3. afstandelijkheid: vaak bemoeide deze ouder zich niet zo met de kinderen, en gaat dat ook niet doen als zijn partner wegvalt.
4. heldhaftig: hierbij voorziet de achterblijvende ouder in zijn eigen (emotionele) behoeftes en in die van zijn kinderen.
Natuurlijk is een kind het beste af bij de laatste categorie vaders.

In hetzelfde hoofdstuk behandelt Edelman ook de komst van een nieuwe partner en het op de loer liggende gevaar op incest tussen de rouwende vader en de hem troostende dochter.

Vervolgens gaat ze in op de positie van de dochter in het gezin: is het een oudste, middelste of jongste kind? Of is zij enig kind? Dat maakt nogal uit in hoe zij zal reageren op het verlies van haar moeder. Waar overigens veel aandacht naar uitgaat, is naar de oudste dochter, die nogal eens een soort mini-moeder wordt (ook als ze nog jonger dan tien is als haar moeder komt te overlijden!).

Uiteraard komt ook het liefdesleven van dochters van jong gestorven moeders aan bod. Hierbij onderscheidt Edelman drie typen dochters: als eerste de angstig-ambivalente dochter die op zoek is naar liefde maar er tegelijk erg bang voor is, ze is immers al eens door iemand van wie ze hield in de steek gelaten. Het tweede type dochter is de ontwijkende dochter, bij wie de angst het verlangen overvleugelt en die dus het liefst helemaal geen relaties aangaat. Het derde dochtertype is het zelfverzekerde type, de dochter die als volwassene in staat is om een evenwichtige liefdesrelatie aan te gaan.
Overigens zijn veel moederloze dochters met name in de pubertijd emotionele 'hamsteraars': ze zijn dwangmatig op zoek naar manieren om de leemte te vullen die het verlies van hun moeder heeft achtergelaten. In roken, seks, shoppen etc. trachten zij een vervangend liefdesobject te vinden.

Waar moet je als moederloze dochter naar toe voor al die gewone dingetjes die je normaal gesproken van je moeder leert? Oftewel: hoe ontwikkel je je identiteit als vrouw als het meest natuurlijke voorbeeld (je moeder) er niet meer is om de kunst van af te kijken? Zeker als er geen andere (door haar geaccepteerde) volwassen vrouw in het leven van deze dochter is om te consulteren. Een stiefmoeder voldoet in vele gevallen niet voor deze dochter, omdat de dochter in haar stiefmoeder een concurrent om de affectie van de vader kan zien, en iemand die ze per definitie moet verachten omdat zij de plaats van haar eigen moeder in denkt te kunnen nemen. En tot slot is natuurlijk niemand zo perfect als de eigen moeder was. Tot de dochter haar eigen moeder kan zien als mens met goede en slechte eigenschappen, en ze in haar stiefmoeder een liefhebbende en verzorgende volwassene kan zien waarmee zij niet hoeft te concurreren, is het stiefmoederschap tot mislukken gedoemd.

Het derde deel van het boek is gewijd aan de toekomst: de dochter als volwassen vrouw. Edelman bespreekt de neiging van dochters van jong gestorven moeders om het leven van hun moeders te willen leven. Om te denken dat ze ook gedoemd zijn om jong te sterven. En natuurlijk: hoe zijn deze moederloze dochters in staat om de moeder te worden die ze zelf niet of slechts gedeeltelijk hebben gehad?

Al met al een leerzaam en goed geschreven boek. Ik heb wel wat kritiekpuntjes. Doordat het boek gericht is op het verliezen van een moeder door een dochter, wordt net gedaan alsof het verliezen van een moeder door een zoon, of van een vader door zoon of dochter met de door Edelman beschreven zaken niets van doen heeft. Dat terwijl in mijn ervaring het verlies van een ouder van de andere sekse minstens zo ingrijpend is. Zo heb ik niet voor niets op de dag dat ik precies even oud was als mijn vader toen hij stierf een blogje over hem geschreven: die mijlpaal zit net zo hard in je achterhoofd. En zo vond ik ook vanuit het perspectief van de dochter die jong haar vader verloor heel wat terug in het boek.
Mijn tweede kritiekpunt is een wat mildere: het boek is wel errug Amerikaans. Soms moet je er even van in je ogen wrijven. Maar goed, Edelman en de door haar geïnterviewde vrouwen zijn allemaal Amerikanen, dus ach...