Jan Wolkers en Godfried Bomans - Alleen op een eiland

Anders attendeerde me erop door een klein fragmentje op te nemen op zijn blog: een serie luisterCDs met daarop de uitzendingen uit 1971 van het radio-programma "Alleen op een eiland". In dit radioprogramma deed eerst Godfried Bomans en daarna Jan Wolkers verslag van de ervaringen terwijl ze elk een week moederziel alleen op Rottumerplaat doorbrachten. Waarbij Bomans het zwaar, heel zwaar had en Wolkers genoot. De uitzendingen werden gepresenteerd door Willem Ruis.

Het leuke van de CDs is dat niet alleen de radio-uitzendingen erop staan, maar ook de gesprekken vooraf en nadien, en de 'veiligheidscalls' die verder gemaakt werden om te controleren of Godfried of Jan nog leefden.

De uitzendingen zijn schitterend. Bomans die probeert om opgewekt te klinken terwijl hij zich zwaar klote voelt en Wolkers die zich op het eiland vreselijk opwindt over de politiek en dan buiten de uitzending op de vingers getikt wordt door Ruis ("we zitten in AVRO-zendtijd, Jan, geen polletiek alsjeblieft").

Ook mooi is dat de laatdunkende houding die Wolkers openlijk tentoonspreidt voor Bomans in de allerlaatste uitzending door de Heer uit Haarlem beantwoord wordt met een venijnige verbazing over de natuurmens Wolkers.

"Wel raar," bedacht ik me vlak voor het eind "ik zit hier naar drie dode mannen te luisteren..."

Mark Mieras - Ben ik dat?

Vandaag las ik "Ben ik dat?" van Mark Mieras uit. Deze wetenschapsjournalist schreef een boek over de hersenen, met als ondertitel "Wat hersenononderzoek vertelt over onszelf".

In vier delen beschrijft Mieras de werking van de hersenen. Deze delen gaan over het waarnemen van onze omgeving, over onze emoties en gevoelens, over de ontwikkeling van ons brein en tot slot over onze identiteit/ons zelfbewustzijn. Elk van deze delen bestaat weer uit een aantal korte hoofdstukken, bijna artikelen, over verschillende aspecten van dat onderwerp.

Mieras heeft zich duidelijk breed ingelezen in de recente wetenschappelijke literatuur over hersenonderzoek. Het geheel geeft daarom goed inzicht in de stand van zaken van hersenonderzoek. En Mieras weet het nog zo te vertellen dat ik het als hersenleek prima kan volgen. Sterker, hij schrijft zo boeiend dat ik denk dat het ook voor de niet-biologen onder ons superinteressant is.

Dit is dus een geweldig boek. Ik ga het iedereen onder de neus duwen: "Lees of ik schiet!"

Pascal Mercier - Nachttrein naar Lissabon

Een roman waar ik na het lezen met gemengde gevoelens op terugkijk.

Het verhaal
Door een onverwachte ontmoeting met een hem onbekende Portugese vrouw krijgt de Zwitserse Bernse leraar klassieke talen Raimund Gregorius het onbedwingbare verlangen om zijn zeer geregelde leven te verlaten. Hij loopt zo maar weg uit de klas, middenin een les. Hij komt bij een antiquariaat een boek tegen waarin een Portugese arts, Amadeu de Prado, zijn gedachten heeft opgeschreven. Die gedachten zijn een poging van Prado om zichzelf te leren kennen want: als ik mezelf niet eens ken, hoe kan ik dan ooit een ander kennen? Gregorius wordt zo door het boek gegrepen dat hij in de nachttrein naar Lissabon springt om deze Amadeu de Prado te gaan zoeken. Die blijkt al meer dan dertig jaar dood te zijn. Wel vindt Gregorius allerlei mensen die Prado gekend hebben. Uit hun verhalen en de geschriften die zij nog in hun bezit hebben krijgt Gregorius een beeld van Prado.

Prado is een vreemd man. Een briljante leerling, door zijn leerkrachten bewonderd en gevreesd, met een zieke strenge rechter als vader die hem graag arts ziet worden en een moeder aan wiens verwachtingen hij sowieso nooit zal kunnen voldoen. Een zuster die hem ziekelijk adoreert, en een heel bijzondere vriend. Als hij een 'beul' van Salazar het leven redt en daardoor het respect van zijn patiënten verliest, wil hij er alles aan doen om deze 'daad' recht te zetten. Daarmee verliest hij zijn beste vriend en zijn gezondheid.

Al al die schrijfsels en die ontmoetingen hebben ook enorme impact op Gregorius zelf. Zozeer zelfs dat die bang is zichzelf te gaan verliezen. Hij slaapt anders, droomt anders, doet dingen die hij nooit eerder deed, gaat kleren dragen die hij nooit eerder droeg, kan zich ineens bepaalde woorden niet meer herinneren, krijgt duizelingen. Of wordt die impact veroorzaakt doordat hij een andere bril gaat dragen in Lissabon? En niet alleen een ander montuurtje, maar een geheel andere bril.

De dubbele gevoelens nu. Ik werd bijzonder gegrepen door de gedachten van Prado. Maar de man Gregorius vond ik niet zo'n interessante figuur. Terwijl eigenlijk zijn ontwikkeling centraal staat. De ontwikkeling die hij doormaakt door de geschriften van Prado, door de gesprekken, door het leven in een vreemde stad, door zijn nieuwe bril. Voor Gregorius voelde ik vooral een vaag soort ergernis. Niet genoeg om te stoppen met lezen, maar wel genoeg om zo'n continu gevoel van een tikkie wrijving te ervaren.

Het einde vond ik verrassend. Gelukkig dat de schrijver niet de fout maakt uitgebreid te beschrijven hoe het Gregorius verder zal vergaan. Jammer alleen dat die onbekende Portugese vrouw die toch alles in gang zet aan het begin van het boek niet nog eens haar opwachting maakt.

Nog enkele citaten:
----------------------------
Je had mensen die lazen en je had de anderen. Of iemand een lezer was of een niet-lezer - dat merkte je snel. Er bestond tussen mensen geen groter verschil dan dat.
----------------------------
En plotseling, met een schrik die ik zelfs in mijn lichaam voelde, besefte ik: zo is het altijd. Tegen een ander iets zeggen: hoe kun je verwachten dat dat iets bewerkstelligt? De stroom van gedachten, beelden en gevoelens die voortdurend door ons heen gaat, die sterke stroom heeft zo'n geweldige kracht dat het een wonder zou zijn als hij niet alle woorden die iemand anders tegen ons spreekt met zich mee zou sleuren en aan de vergetelheid prijs zou geven als ze niet toevallig, heel toevallig, bij de eigen woorden passen.
----------------------------
Wat weten we van iemand als we niets over de beelden weten die zijn inbeeldingsvermogen hem toespeelt?
----------------------------
Als de anderen ons aanleiding geven ons aan hen te ergeren (...) dan oefenen ze macht over ons uit, ze zitten ons dwars en knagen aan onze ziel, want ergernis is als een gloeiend gif dat alle zachte, nobele en evenwichtige gevoelens vernietigt en ons van onze slaap berooft.
----------------------------

Juan Gabriel Vásquez - De informanten

Ik kreeg De informanten van uitgeverij Signatuur om te recenseren. Een roman van de Colombiaan Juan Gabriel Vásquez, met als aanbeveling op de blurb dat het een soort Philip Roth moet zijn. De vertaling is van Brigitte Coopmans.

Het verhaal
De Colombiaanse schrijver Gabriel Santoro [een alter ego van Vásquez?] is gebrouilleerd met zijn vader. Dat komt doordat hij een boek geschreven heeft over het leven van een goede vriendin van zijn vader, de vlak voor WOII uit Duitsland naar Colombia gevluchtte Sara Guterman. De vader van Gabriel, die trouwens ook Gabriel Santoro heet, veroordeelt het boek in de meest harde termen. In het openbaar ook nog. Waarom hij dat doet is onduidelijk. Daar doet hij geheimzinnig over.
Als Santoro sr. een zware hartoperatie moet ondergaan wil hij de onenigheid met zijn zoon uit de weg ruimen voor het geval hij tijdens de operatie komt te overlijden.
Maar hij haalt het en begint een nieuw leven, krijgt een veel jongere vriendin (de masseuse die hem begeleidt bij zijn revalidatie) en neemt zich met haar een leuk tripje voor voor rond de Kerst. Tijdens dat tripje komt hij evenwel te overlijden als gevolg van een verkeersongeval.
De vriendin van sr. vindt dat hij haar schandalig in de steek heeft gelaten en neemt wraak door het geheim van de vader op tv uit de doeken te doen: hij blijkt in WOII als informant te hebben gefungeerd voor de Amerikanen. Hierdoor is de vader van een vriend van hem en Sara op een zwarte lijst geplaatst, als 'heulend met Nazi-Duitsland'. De vader van de vriend was als gevolg daarvan lange tijd geïnterneerd en heeft daarna zelfmoord gepleegd. Zijn vrouw is van hem gescheiden en een geheel nieuw leven begonnen. De vriend zelf verbreekt alle banden met zijn familie en verdwijnt.
Het boek krijgt een verrassend einde als de vriend enkele jaren na het overlijden van Santoro sr. contact opneemt met Santoro jr. om zijn eigen verhaal uit de doeken te doen.

Het thema van het boek beviel me: schuld en boetedoening. Vergeven of vergeten of kan het beiden. Maar de uitwerking was niet zodanig dat het mij aansprak. Het duurde dan ook erg lang voor ik het uithad.

Ik denk dat dat kwam doordat het boek in vrij uiteenlopende stijlen geschreven is. De delen waarin over Sara gesproken wordt of over Santoro sr. zijn in bloemrijk proza gesteld met mooie verzorgde zinnen. Maar de delen over de vriendin van Santoro sr. zijn dan ineens weer in een hakkelend staccato met dito dialogen. Dat is verwarrend. Maar dient denk ik wel het doel van de desbetreffende delen.

Het belangrijkste is denk ik dat ik de sfeer van het boek erg bedrukkend vond. Het hedendaagse Colombia is net zo naargeestig als het Colombia van begin jaren '40. Eigenlijk is er niets veranderd. De angst regeert nog immer. Ik weet dat deze afkeer van de drukkendheid van het boek heel persoonlijk is. En dat andere lezers daar wellicht minder last van zullen hebben.

Enkele citaten:
"Niemand is wat hij lijkt. Niemand is ooit wat hij lijkt, zelfs de meest eenvoudige ziel heeft een ander gezicht."
------------------------------------
´Het hotel zat bijvoorbeeld vol vrouwen en Enrique was ervan overtuigd dat vrouwen zich ip de aardbodem bevonden om door hem als rijpe avocado´s te worden uitgekozen.´
------------------------------------
"Het schip van een kathedraal in aanbouw is iets huiveringwekkends."
[dit deed me denken aan de Sagrada Familia, waar ik inmiddels menig maal geweest ben]
------------------------------------
Ja, papa, verschrikkelijk, jij wist het, jij herinnerde je wat je gedaan had, wat jouw woorden hadden aangereicht. (Maar welke woorden dan, en hoe waren ze uitgesproken? Tegenover wie, in ruil waarvoor? Onder welke omstandigheden? Hoe had mijn vader de rol van informant uitgeoefend? Ik zou er nooit meer achter komen, want er waren geen getuigen van.) En nu moet je publiekelijk voor je woorden boeten.
------------------------------------
... de gevolgen die dat heeft gehad voor mij, zijn zoon, de enige persoon op de wereld die zijn fouten kon erven, maar ook zijn verlossing.
------------------------------------
... en in de stem van de nieuwslezers, in het gezicht van de buurtbewoners en de conciërge van het gebouw, zelfs in het autoverkeer op straat, voelden we de bijzondere sfeer opkomen die er in Bogotá hangt na een bomaanslag of een spraakmakende moord.
------------------------------------